Le Chateau de Mai

Sandrine van Noort

De schilderijen en tekeningen van Jos van der Sommen tonen een fragmentarische wereld. In zijn voorstellingen lopen verschillende verhaallijnen door elkaar. De taferelen  zijn herkenbaar en tegelijkertijd vervreemdend.  Wat is werkelijkheid en wat is fictie?  Hij gebruikt foto’s die hij vaak zelf heeft gemaakt van plekken en situaties die hem fascineren.  De foto’s transformeert hij tot fictieve gebeurtenissen door details aan te zetten en surrealistische elementen toe te voegen. Ook beelden opgeslagen in zijn herinnering dienen hem soms jaren later als bron van inspiratie.

Tijdens zijn opleiding aan de Kunst Akademie in Eindhoven, keek Jos van der Sommen naar de schilderijen van de Franse schilder Francis Picabia (1879-1953). Hij bewonderde Picabia om zijn vermogen verschillende stijlen met elkaar af te wisselen en te combineren. Ook zijn latere, surrealistische voorstellingen, brachten Van der Sommen op ideeën voor zijn eigen schilderijen.  Niet alleen Picabia, ook de surrealistische schilder Max Ernst (1891-1976) en de absurdistische films van Luis Bunuel (1900-1983) en van René Clair (1898-1981) voorzagen Van der Sommen van beelden die hem raakten en inspireerden. Jos van der Sommen houdt van de ongerijmde wereld van het surrealisme. Hij houdt van beelden waarin iets onverwachts gebeurd en waarmee bestaande veronderstellingen omver worden gegooid. Hij mengt verhalen door elkaar en presenteert een nieuwe wereld.

Schijn en werkelijkheid dat is de rode draad. In al zijn werken zoekt Jos van der Sommen naar de grens waar de realiteit overgaat in fictie en andersom. Terugkerend element zijn de traditioneel geklede mannen in zwarte pakken met wit gesteven overhemden. Ze staan voor het establishment, voor macht en onschendbaarheid. Ze representeren de anonieme, formele wereld. Van der Sommen is geïnteresseerd in de wereld achter de strakke pakken. Hij zoekt naar het persoonlijke, naar het menselijke en maakt dat in zijn schilderijen zichtbaar. Op het oog lijkt alles in orde,  maar de werkelijkheid misleidt. Vanuit dit idee ontstond de tekening ‘Wat dacht u ?’ waarop de in opspraak geraakte voorzitter van de Raad van Commissarissen van HP, Patricia Dunn, is afgebeeld. Zij moest aftreden toen bekend werd dat zij op illegale wijze haar medewerkers afluisterde, tijdens een onderzoek dat zij leidde naar het uitlekken van informatie.  Jos van der Sommen gaf  het gezicht van de vrouw in de tekening onnatuurlijke proporties. Steeds verder heeft hij  haar gelaat uit elkaar gerekt waardoor het lijkt alsof ze in een lachspiegel kijkt.  Ook in het schilderij ‘Van hieruit moet het te regelen zijn’ figureert een machtige kunstverzamelaar, Paul Getty, wiens zoon werd ontvoerd. Van der Sommen schilderde hem in een rijk gedecoreerde zaal aan het hoofd van een eindeloos lange tafel. Als een klein poppetje zit hij aan het uiteinde, eenzaam en kwetsbaar. De tafel lost langzaam op en zal op termijn ook de man in mist doen opgaan. Een onwerkelijk beeld, maar toch ook de werkelijkheid.

De titel van dit boek, ‘Le Chateau de Mai’, verwijst naar de naam van het kasteel  in de buurt van Cannes waar Francis Picabia tussen 1925 en 1935 woonde. Jos van der Sommen heeft dit kasteel bezocht en veel aspecten daarvan verwerkt in zijn tekeningen en schilderijen. Het schilderij met de titel ‘Appartement van een weldenkend mens’ is geïnspireerd door het huis van Picabia. Op doek maakte Van der Sommen een fictieve reconstructie van dit kasteel.  Het interieur is een lege museumzaal met één tafel en wat schilderijen aan de wand. We kijken vanuit de ruimte in een kraakheldere blauwe lucht. Tegen de blauwe achtergrond rijst een hoge boom met kale, donkere takken waaraan kristalluchters hangen. Eén tak hangt precies boven de tafel in de museumzaal.  Het beeld van een boom waaraan kristalluchters hangen,  kwam voor in een tekst uit de roman ‘De witte tijger’ van de Indiase schrijver Aravind Adiga.  Jos van der Sommen verbindt in deze voorstelling de wereld van Picabia met een Indiase vertelling om het surrealisme van Picabia tot leven te brengen.

Ook beelden van vroeger dienen Van der Sommen soms jaren later als bron van inspiratie. In het schilderij ‘Tafelschikking’, verwerkte hij zijn herinneringen aan de zondagse etentjes bij zijn grootouders thuis. Hij schilderde de lange tafel waaraan de hele familie op zondag plaatsnam. Het vijftiger jaren interieur,de zware fluwelen gordijnen, de tafel feestelijk gedekt en de kristalluchter zwevend boven tafel, zo was het- ongevéér. Want zoals herinneringen gekleurd zijn, zo geeft Van der Sommen zijn eigen versie van wat hij in gedachten beleefde. De kristalluchter krijgt met de lange zwanenhalzen een sprookjesachtige dimensie. En de lekgeprikte ballonnen op de voorgrond, moeten eigenlijk de cellofaanverpakking van twee bossen bloemen voorstellen.

Een groot aantal schilderijen en tekeningen van de afgelopen jaren heeft Jos van der Sommen gemaakt naar aanleiding van zijn verblijf in het Spaanse dorpje Calanda, het geboortedorp van Luis Buñuel, in de provincie Aragon. Het surrealisme zag hij hier letterlijk op straat. “Dan fiets je een dorp in en val je middenin een processie. Je ziet een man in een heel chic pak met een taart in zijn handen en plotseling zie je dat iedereen heel serieus een taart draagt. De volgende dag is er weer een processie en lopen alle mensen met een uitgestreken gezicht met bloemen in hun handen.” Zo’n beeld blijft op zijn netvlies. Hij wil niet weten wat die mensen precies doen en waarom. Het gaat hem puur om het beeld en om het onwerkelijke gehalte daarvan.  Het schilderij ‘Promenade im Park’  is geïnspireerd door deze processie. De mensen in het schilderij lopen in een stoet, twee aan twee. We zien ze alleen van achteren. Het is een officiële wandeling. Het zou een begrafenis kunnen zijn, of een plechtig staatsbezoek. De mannen zijn gekleed in strakke pakken en de vrouwen dragen donkere sluiers. Het landschap, een decor  met roze bloesem en lichtblauwe en groene kleuren, doet denken aan de ontluikende lente. Het is een vervreemdend beeld omdat Van der Sommen in het schilderij de context heeft weggelaten.

In zijn schilderijen maakt van der Sommen de werkelijkheid nog surrealistischer dan hij kan zijn. Maar soms is de werkelijkheid op zichzelf surrealistisch genoeg en hoeft hij er niets aan toe te voegen. Hij  put uit de wereld om hem heen en richt zijn blik op curieuze, merkwaardige beelden die hij spontaan tegenkomt. Op doek vergroot hij deze gegevens. Hij laat details weg, of voegt er nieuwe elementen aan toe. De aanleiding voor een schilderij kan uit het nieuws voortkomen, of uit een ontmoeting, of uit een boek dat hij heeft gelezen. Maar altijd is het de blik van Jos van der Sommen die dwars door alles heen nieuwe werelden ontwaart. Deze werelden geeft hij vorm in zijn tekeningen en schilderijen.  In wezen is al het werk van Jos van der Sommen een ode aan zijn verbazing over de ongerijmdheden van het bestaan.   

— Sandrine van Noort,
Kunstadviseur voor de collectie van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC)
Maart 2010